Dünya' da Gayri Safi Milli Mutluluk (GNH) endeksini kullanan tek ülke hangisidir?

İnsanların iyi oluşunu etkileyen çeşitli çevresel, ekonomik, sosyolojik ve kültürel faktörler vardır. Ancak, insanların temel güdülerinin birleştiği ortak noktalar haz ve acıdır. Hiç kimse acı çekmek istemez, ama herkes haz almak için çabalar. Bu çabanın sonucunda ise faydasını maksimize etmek ister. Kısaca söylemek gerekirse, haz, fayda ve mutluluk arasında yakın bir ilişki vardır. Birey, çevresinden elde ettiği tatminle fayda sağlar ve bu faydayla hazza ulaşır. Haz ile faydasını maksimize eden birey ise mutluluğa ulaşır. Peki, çevreden sağlanan faydanın temel etkeni para mıdır? Bu soruyu yanıtlamak için öncelikle gayri safi milli hasılası (GSMH) yüksek olan ülkelerin dünya mutluluk raporundaki sıralamasına bakalım. Kişi başına düşen gelir ve mutluluk arasındaki ilişkiyi incelemek adına Çin’i örnek alalım. Çin, 2017 Dünya Mutluluk Raporu’na göre 155 ülke arasında 79. sırada yer alırken, ekonomik gelişmişlik endeksinde ise GSMH ile dünyanın en büyük 2. ülkesidir. Bu, gelirin mutluluğa olan etkisinde GSMH’nin tek başına bir gösterge olamayacağını gösteriyor. Çünkü Çin’in en zengin ülkelerden biri olmasına rağmen, insanların temel ihtiyaçlarını karşılayamaması veya insani haklarından mahrum bırakılması, GSMH’nin ülkede adaletsiz dağıtıldığını ve kaynağın yalnızca belli bir kesime aktarıldığını düşündürüyor. O halde gelir dağılımına da bakmamız gerekiyor. Çünkü sadece ülkede üretilen ürün değil, üründen elde edilen gelirin adil dağılımı da önemli. Gelir dağılımını ölçmek için kullanılan gini katsayısına bakmalıyız. Çin, 2016 yılı verilerine göre 0,465 gini katsayısına sahiptir. Gini katsayısı 0’dan 1’e doğru yaklaştıkça eşitsizlik artıyor demektir. Bu veriden, ekonomik gelişmenin adaletsizliği artırdığını ve mutluluğun göz ardı edildiğini görüyoruz. Yalnızca ekonomik olan bir gösterge, toplumun gelişmişliğini ve hele ki mutluluğunu ölçebilir mi? GSMH neyi ölçer? Robert Kennedy’nin dediği gibi; “GSMH yaşamı değerli kılanlar dışındaki her şeyi ölçer.” Ekonomi dışı bir faktör olan insani gelişmişlik düzeyi göz ardı edilemez, çünkü bireyi kendi yaşamından ayırıp sadece piyasa ve meta ilişkisine bağlayarak değerlendirmek oldukça gerçek dışı olur. Diğer yandan, gelişmişlik söylemi de kendi içinde sorunludur. Küresel alanda güç sahibi olan ülkeler gelişmiş ülkeler olarak kabul edilirken, bu kategoriye girmemiş ülkeler az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler olarak sınıflandırılıyor. Tüm bunlar, paranın ve sermayenin sınır tanımadan özgürce dolaştığı bir dönemin gerçekleridir. Oysa, Eduardo Galeano’nun dediği gibi; “Para değil, insanlar özgür olmalıdır.” Ekonomi dışı faktörler işte tam bu noktada devreye giriyor. Neye göre az gelişmiş? OECD’nin yaptığı araştırmaya göre, gelişmiş ülkelerde antidepresan kullanımı, az gelişmiş ülkelere oranla ciddi oranda fazla ve gittikçe artış gösteriyor. Demek ki GSMH mutluluğu ölçemiyor. Yaşayanlarının mutsuz olduğu bir ülke ne kadar gelişmiş olabilir? GSMH bizim gibi ülkelerde gelişmişliğin göstergesi olsa da bu soruyu önemseyen ve politikalarını yalnızca insan mutluluğu için şekillendiren bir ülke var; Çin ve Hindistan’ın arasında yer alan Bhutan. Bhutan, Gayri Safi Milli Mutluluk (GNH) endeksini kullanan tek ülkedir. Bu endeks, ekonomik refahın yanı sıra vatandaşların mutluluğunu ve refahını ölçer. Bhutan, dünya mutluluk raporlarında yüksek sıralarda yer almasa da, GNH endeksiyle vatandaşlarının mutluluğunu öncelik haline getirir. Bu, ekonomik göstergelerin ötesinde, insanların yaşam kalitesini ve mutluluğunu esas alan bir yaklaşımdır. Bhutan’ın bu yaklaşımı, mutluluğun sadece ekonomik refahla değil, aynı zamanda adalet, özgürlük, sağlık, eğitim ve çevresel sürdürülebilirlik gibi faktörlerle de şekillendiğini gösterir. Sıradışı Bir Ülke: BhutanBhutan'da gelişmişlik, modern toplumsal ve siyasal kurumlarla değil, farklı kriterlerle değerlendirilir. Bhutan, kalkınmışlığını belirlerken Gayri Safi Milli Mutluluk (GSMM) değerine odaklanır. GSMM’nin değişkenleri adil sosyal gelişim, kültürel koruma, çevrenin korunması ve iyi yönetimin geliştirilmesidir. Bhutan, gelecek hedeflerini belirlerken halkın büyük bir kesimini sürece dahil eder. Yasalar, kabinenin onayından geçmeden önce halkın oluşturduğu Gayri Safi Milli Mutluluk Komisyonu'ndan geçer. Anayasaları tamamen insanların mutluluğu üzerine kurulmuştur. Anayasal çerçevede doğayı korumuşlar, ormanların kesilmesini yasaklamışlar ve topraklarının büyük bir kısmının orman olma zorunluluğunu şart koşmuşlardır. Ülke topraklarının yüzde yetmişi ormanlarla kaplıdır. Doğayı korumak ve ekolojik sistemi sürdürülebilir kılmak için yapılan bu uygulamalar sayesinde insanlar temiz bir hava soluyor ve kaynaklar korunuyor. Bhutan, sigarayı yasaklayan ilk ülkedir. Şehir planlamaları bütünsel bir güzelliğe sahiptir ve taşıt trafiği gibi sorunları olmadığından en gelişmiş kenti Thimphu’da bile trafik ışığı yoktur. Modernlik dalgasından uzak durarak geleneklerine yabancılaşmamışlar, televizyon gibi yenilikleri bile ülkeye çok uzun zaman sonra getirmişlerdir. Yasalarla geleneklerini koruma altına almışlar ve geleneksel kıyafetleri günlük hayatlarının bir parçası olarak tutmuşlardır. Çevreyi ve geleneklerini korumak adına fazla turist istemeyen Bhutan, her turist için günlük 200 dolar ziyaret bedeli şart koşmuştur. Dini ritüeller, geleneksel törenler ve yerel halk kutlamaları yaşamlarının büyük bir parçasıdır. Dini özgürlükleri vardır ve dini çeşitlilik mevcuttur. Budizm birinci sırada yer alırken Hinduizm ikinci dindir. Sağlık ve eğitim gibi ihtiyaçlar tamamen devlet tarafından karşılanır (tercihe bağlı özel kurumlar da vardır), dolayısıyla kamunun sorumluluğundadır. Okula gitme oranı ve okuma yazma oranı oldukça yüksektir ve eğitim dili İngilizcedir. Tarım sektörü ile geçimini sağlayan Bhutan’ın hedefi 2020'ye kadar tamamen organik gıda üreten tek ülke olmaktır. Tarımda suni gübre, böcek ilacı gibi organik olmayan maddeler kullanılmaz, böylece insan sağlığı ve doğa korunur. Bu politikalar, hem insanı hem de doğayı koruyan, dolayısıyla geleceğe dönük uzun vadeli politikalardır. Para ile saadet olur mu? Mutluluk sağlanmadığı sürece mümkün değil. İnsanların sağlıklı olmadığı, zorunlu ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanmadığı, kaynakların hızla tükendiği, ekolojik sistemin bozulduğu ve kendi ülkelerinde sürgün gibi yaşadığı bir dünyada, ekonomik göstergelerin tek başına hiçbir değeri yoktur. Toplumsal refah ve sürdürülebilir büyüme için Bhutan örneğindeki gibi milli mutluluk değişkenlerine önem verilmelidir. Dünyada mutlu kent örnekleri, büyük oranda ekonomik göstergeler dışında yukarıda saydığımız değişkenleri de gerçekleştirebilen ülkelerde mümkündür. Ekonomik göstergelerden çok diğer göstergeleri iyileştirebilenler, yani insani gelişmişlik düzeylerini yukarı çekebilenler mutluluğa daha çok yaklaşır. O zaman ilerleme ve gelişim, GSMH gibi klişelerle değil; doğanın bir parçası olduğunu kabul etmiş ve onunla barışık yaşayan, sosyo-kültürel ihtiyaçlarını kamunun herkese eşit ve ücretsiz sağladığı bir gelişmişlik anlayışıyla ilişkilendirilmelidir. Bhutan, bu konuda “gelişmiş” birçok ülkeden daha gelişmiş gibi görünüyor.