Kafka'nın Dönüşüm' ünü neden okumalıyız?

Dönüşüm'ü büyük yapan kuşkusuz bu insan böcek imgesinin gücünde saklıdır. Dönüşüm'ün dünya edebiyatını dönüştürmesinin asıl kudreti ise bir metin inşa sürecini hem basitleştirip hem de güçlendirmesinden kaynaklanır. Adı Dönüşüm olan bir romanın dünya edebiyatını da dönüştüreceğini düşünmek, 20'nci yüzyılın başında adınız Franz Kafka da olsa, oldukça radikal bir fikir olurdu. Edebiyat tarihi bir nehir yatağı ise ve ona yön veren olaylar Tanrı'nın 'Kozmik Şakası'ndan ibaretse, hiç şüphesiz geçen yüzyılın en büyük kahkahalarından biri Gregor Samsa'nın hikayesiyle atıldı. Kafka'nın Dönüşüm'ü, dünyanın teknolojik dönüşümünde elektriğin rolü kadar aydınlatıcı ve farklılaştırıcı oldu. Nasıl mı? 15 kelime ile: 'Gregor Samsa bir sabah bulantıcı düşlerden uyandığında, kendini yatağına dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu. İşte bu cümle, 1914'te Çekoslovak Yahudisi Franz Kafka'nın nişanlısı Felice Bauer'i etkileme amacının çok ötesine geçti Franz Kafka'nın Dönüşüm adlı öyküsü, bir sabah uyandığında kendini bir böceğe dönüşmüş olarak bulan kumaş dükkanının pazarlamacısı ve tahsildarı genç Gregor Samsa'nın hazin hikayesini anlatır Gregor, onlarca bacağı, çok duyarlı bir karnı ve bombeli bir sırtı olan böceğe dönüştüğünü gözleriyle gördüğünde aklına gelen ilk şey, kabus gördüğü yahut lanetlendiği değildir. Onun derdi, sabah 5 treniyle aktarmalar yaparak ulaştığı işine gitmediği için patronunun ona öfkelenmesidir. İnsanın başına böylesi sıra dışı bir durum veya felaket geldiğinde düşünülecek ilk şeyin 'işe gitmemenin yaratacağı sorunlar' olması, insanın böcek olarak uyanmasından da tuhaftır. Kafka dünyasında, Gregor'un insanken böcek olarak uyanmasının tuhaflığını aktarıp bunu bir kenara bıraktıktan sonra, metnin odak noktasını bu genç pazarlamacının işe gidemeyiş trajedisine yöneltmesi, onun edebiyat ekolünün ilk anayasa maddesidir. Kafka, hiçbir zaman okuyucuya uzun tasvirler, sihirli giriş cümleleri, detaylı karakter analizleri veya anlatacağı hikayenin toplumu ne denli derinden sarsacağına ilişkin bir üslup ve teknik kullanmaz. O, doğrudan doğruya okura ne söyleyecekse lafı dolandırmadan ve eğip bükmeden söyleyiverir. Elbette Franz Kafka'dan önce edebiyat dünyasında bu hiç uygulanmayan bir yöntem değildi. Edebiyatın birçok ustası yapıtlarında bu üslup ve biçimi bir şekilde denediler. Ama hiçbiri, bir insanı bir böcek olarak uykusundan uyandırmayı denemedi. Dönüşüm'ün en sihirli yanının bir insanın böcek şeklinde uyanmasına dair bu özelliği olduğunu ifade etmek, Kafka'ya yapılabilecek en büyük haksızlıklardan biridir, ama hemen her eleştirmen ve okur tarafından da yapılmadan durulmaz. O Bir İnsan mıydı?Dönüşüm'ü büyük yapan kuşkusuz bu insan-böcek imgesinin gücünde saklıdır. Dönüşüm'ün dünya edebiyatını dönüştürmesinin asıl kudreti ise, bir metin inşa sürecini hem basitleştirip hem de güçlendirmesinden kaynaklanır. Öykünün henüz ikinci sayfasında, Gregor'un bir böceğe dönüştüğünü tam olarak kabul etmesinin ardından, hala insan olduğunu kabul etmeyişinin perdesi aralanıyor. Gregor, sabahtan akşama kadar trenlerde nasıl yolculuk yaptığını anlatarak, düzensiz, az maaşlı ve sevmediği işinde ailesine bakmak için nasıl çalışmak zorunda olduğunu okurla paylaşıyor. Ardından, ekonomik durumu iyi olsaydı, bu pazarlamacı ve tahsilatçı karışımı işi yapmayacağından bahsediyor. Öykünün başında, bir insanın böceğe dönüşmesinin dehşetiyle dolması gereken sayfalar, Gregor'un aslında eti, sütü ve gücü için beslenen bir işçi hayvandan farksız olduğunu okurun kurguya yatkın zihninde kuşkuya yer bırakmayacak şekilde açıkça anlatıyor. O zaman Kafka, Dönüşüm'de alt metindeki bir soruyu okura henüz işin başındayken soruyor: 'Gregor Samsa, zaten bir insan değildi ki, onun böceğe dönüşmesine neden şaşıyorsunuz?'Başa Açılan BelalarKafka, Dönüşüm'ü kaleme alırken nişanlısı Felice Bauer'i daha da bağlamak istediği için Gregor Samsa'nın böceğe dönüşmesinin insan olmamasından daha ilginç bulunacağını biliyordu. Amacı, bu öykünün sıra dışılığıyla nişanlısını etkileyerek daha tutkulu ilişkiler elde etmekti. Kafka'nın bu amacı sizi şaşırttı mı? Kafka, kısa yaşamı boyunca resmi ve gayri resmi birçok nişanlıyla ilişkisi oldu. Onlara Milena'ya Mektuplar gibi edebiyat tarihine geçecek romantik mektuplar yazarak etkili bir silah olduğunu keşfetti. Edebiyatın doğuştan romantizme yatkın kadınları yatağa çekmede ne denli etkili olduğunu erken fark etti ve bu amaçla sıkça başarıya ulaştı. Ancak bu durum bazen onun başına belalar açtı. Kafka'nın aynı anda birden çok kadınla ilişki kurma eğilimi vardı ve bu durum zaman zaman sorunlara yol açtı. Bir gün iki nişanlısını karşısına alarak yaptığı konuşma, yakın dostlarının da şahitliğiyle oldukça eleştirildi ve Kafka'nın bu deneyimi, onun Dava adlı romanını yazma sürecini etkiledi. Dönüşüm, Kafka'nın Felice Bauer'i etkilemek için kullandığı yöntemlerden biriydi, ancak bu gayri resmi taktik, sonradan dünya edebiyatını derinden etkileyen bir çaba olarak kayıtlara geçti. Bir edebi metnin niçin yazıldığına dair tartışmaların yanında, önemli olan metnin sonuçlarıdır. Ben de edebiyat dedikodusunu bir kenara bırakıp Dönüşüm'ün ilk sayfaları üzerinden Kafka'nın Gregor Samsa'ya duyduğu antipatiyi anlatayım. Homurtular GeliyorKafka, Gregor Samsa'dan duyduğu nefretin altında yatan sebepleri açıklarken, babasının iş yerine olan borçlarını kapatma zorunluluğu, annesinin kısıtlı harcamaları ve Grete'nin konservatuara gitme isteği gibi ailevi sorumlulukları göz önünde bulunduruyordu. Gregor'un her dakika geç kalsa bile sabahın erken saatlerinden gece yarısına kadar üç kuruş maaş için çalışması ve bu çabasının ailesi tarafından yeterince takdir edilmemesi, Kafka'yı öfkelendiriyordu.Kafka'nın yaratıcı zekası, roman kahramanlarını sadece hayal ürünü olarak değil, gerçek yaşamın gözlemleriyle beslenen karakterler olarak şekillendirdiğini gösterir. Kafka, Gregor Samsa'nın benzerlerine trenlerde, parklarda, bakkallarda sıkça rastladığı bir tip olduğunu biliyordu. Bu nedenle Kafka için önemli olan, Gregor'u baştan yaratmak değil, var olan bir karakteri hikaye içine sokmaktı.Kafka'nın asıl nefret ettiği şey, Gregor'un var olma biçimiydi. Eğer Kafka, Gregor'dan bir nebze hoşlansaydı, Dönüşüm'ün başında onun işe gidememe sorunlarını sabırla okurla paylaşmazdı. Gregor, bir böcek olduğunun farkında olmadan hala işe gitmeye çalışırken, ailesi onu durumu açıklamaya zorlar. Ancak Gregor, hasta olduğunu iddia ederek bu fikre direnir. Kısa süre sonra iş yerinin müdürü, neden geç kaldığını anlamak için eve gelir ve olayı anlamaya çalışırken, Gregor'un bir böcek olduğunu kabul etmesiyle işler değişir.Müdür, Gregor'un kaçtığını ve tahsil etmesi gereken çeki aldığını iddia ederken, Gregor'un ailesi ve müdür arasındaki iletişim sadece hayvanımsı homurtularla sınırlı kalır. Gregor, nihayetinde müdüre gerçek yüzünü gösterir ve işte o zaman işler gerçekten karışır. Evdeki DeğişimKafka'nın Dönüşüm'ün ilerleyen bölümleri, ailenin Gregor'un böceğe dönüşmesini kabullenememesi ve bu durumla nasıl başa çıkacaklarını bilememeleri üzerine odaklanır. Daha önce insan olan Gregor, böyle bir durumu tecrübe etmediği için ailede korku ve endişe hakimdir. Aile, Gregor'un odasında hapsolmasını ve onunla nasıl iletişim kuracaklarını tartışmaya başlar. Annesi Gregor'u görmek ve durumunu anlamak ister ancak eşi ve kızı buna izin vermez. Baba ise durum karşısında şaşkın ve sorumluluk almaktan kaçınır, bu yüzden kardeşi Grete ile Gregor arasındaki ilişki ön plana çıkar.Grete, Gregor'un ne yiyip içeceği konusunda bir fikri olmayan ve böceğe dönüşmüş kardeşine insani ihtiyaçlarını sağlamaya çalışırken, Gregor bir süre açlık çeker. Ailenin diğer hizmetçileri ve aşçısı ise bu durumu kabullenmeyi reddeder ve işlerini bırakır. Kafka, ailenin maddi sıkıntıları ve burjuva özentisiyle başa çıkma şeklini eleştirirken, Gregor'un annesinin, oğlunun odasını aynı şekilde korumaya çalışmasıyla öyküyü insani bir boyuta indirir.Ancak annesi, oğlunun böcek halini ilk kez görünce şiddetli bir korku yaşayarak bayılır. Bu durum, Gregor'un ailesi tarafından cezalandırılmasına yol açar çünkü onun böcek olması aile için affedilmez bir suç olarak algılanır. Gregor, odasında hapsolur ve ailenin kiracılarıyla yapılan yemekte, Gregor'un varlığından haberdar olmayan misafirlerle bir araya gelinene kadar bu durum devam eder.Misafirlerin gelmesiyle birlikte evde keyifli bir akşam geçirilirken, Grete'nin çaldığı kemanla atmosfer tütsülenir. Bu sırada Gregor, böcek bedenini kullanarak yeniden insan ruhunu hatırlar. Konservatuarda okutma hayali kuran kız kardeşinin melodisini duyduğunda, odasından çıkar ve bu anlık değişiklik ailenin dehşetle karşılamasına neden olur. Kafka, bu bölümde dönemin aile yapısını sorgularken, Gregor üzerinden ailenin çatırdayan yapısal sorunlarını da gözler önüne serer.Grete, ağabeyi için beklenmedik bir çıkış yaparak onun ayrılması gerektiğini söyler. Ancak Gregor'un artık eski Gregor olmadığını kabul etmek zorundadırlar. Bu noktada Kafka, insanların böyle bir yaratığın yanında yaşamalarının mümkün olmadığını vurgular ve Gregor'un bu gerçeği kabul edip ayrılması gerektiği mesajını verir. En parlak YıldızSonunda, Gregor Samsa'nın bu böcek dönüşümüne tam olarak uyum sağlayamamasıyla birlikte, ailenin hayatını saran bu tuhaf varlık sona erer. Gregor'un, ya da aslında Samsa Ailesi'nin, bu olağanüstü durumu nasıl idare edeceklerini bilememeleri ve korkularının kaosuna kapılması, Kafka'nın eserinde derin bir tema olarak işlenir. Eserin başında okura yöneltilen "Gregor Samsa bir insan mı yoksa bir böcek mi öldü?" sorusu, öykünün sonunda da belirsizliğini korur. Eğer ailesi Gregor'u kabul edip sahiplenseydi, acaba sonuç farklı olur muydu? Kafka'nın bu sorusu, yıllardır tartışılmaktadır ve bu tartışma, insan doğasının ve toplumsal kabullerinin derinliklerine dair düşündürücü bir yolculuğa davet eder.