Sidney Opera Binası ve yapım süreci nedir?

Sidney’de özel bir gösteri sanatları merkezi fikri onlarca yıldır tartışılıyordu, ancak 1950’lerin ortalarına kadar gerçek olacak kadar siyasi ilgi görmedi. Bu, ekonomisi hızla genişleyen ve İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa’dan benzeri görülmemiş düzeyde göç alan Avustralya için dönüştürücü bir dönemdi.

Yeni bir opera binasının kilit savunucularından biri, İngiliz besteci Sir Eugene Goossens, Sidney Senfoni Orkestrası’nın şefi olarak 1947’de Sidney’e taşındı. Daha önce Amerika Birleşik Devletleri’nde büyük salonlarda orkestraların şefliğini yapmış olan Goossens, Sidney’e gelir gelmez mevcut tesislerin yetersizliğine dikkat çekti. Sidney Senfoni Orkestrası ise 1889’da Sidney Belediye Binası’nda sahne almaktaydı.

Diğer bir önemli savunucu, Joseph Cahill’di. Eski bir Bayındırlık Bakanı olan Cahill, Sir Eugene’in, sınıfları veya geçmişleri ne olursa olsun tüm insanların güzel müzik dinleme hakkına sahip olduğu inancını paylaşıyordu. Cahill, Başbakan olduktan kısa bir süre sonra Sidney için bir opera binası sözü verdi ve 1954’te bu fikre destek oluşturmak için bir konferans düzenledi. Cahill konferansta yaptığı konuşmada, “Bu devlet, yaşama zarafet ve çekicilik katan ve daha iyi, daha aydınlanmış bir toplumu geliştirmeye ve şekillendirmeye yardımcı olan, yeteneğin ifadesi ve en yüksek sanatsal eğlence biçimlerinin sahnelenmesi için uygun tesisler olmadan devam edemez,” dedi.

“Elbette bir opera binası yapılırken gölgelik bir yer değil, devlete sadece bugün değil, yüzlerce yıl itibar kazandıracak bir yapı olması yakışır.”

Ertesi yıl, 1955’te Bennelong Point, önerilen yeni opera binasının yeri ilan edildi ve 15 Şubat 1956’da Cahill, “Bennelong Point’te bir Ulusal Opera Binası” için uluslararası bir yarışmanın açıldığını duyurdu.

9 Nisan 1956’da Danimarkalı mimar Jørn Utzon 38. yaş gününü kutladığı günlerde Kopenhag’ın kuzeyindeki Hellenbaek’teki mütevazı ofisinde yarışma için tasarladığı tasarımlar üzerinde çalışmaya başladı. Aralık ayında yarışma kapanmadan hemen önce 12 çizimini Sidney’e gönderdi.

Değerlendirme birkaç hafta sonra Ocak 1957’de başladı. Jørn Utzon’un tasarımı 218 numaraydı – 28 ülkeden alınan 223’ten fazla başvurunun sonuncularından biriydi.

Başvuruları değerlendirmek üzere dört kişi seçildi: Sidney Üniversitesi’nin Britanya doğumlu mimarlık başkanı H. Ingram Ashworth, Londra’nın South Bank’ındaki Royal Festival Hall’un tasarımına yardım eden İngiliz Dr. J Leslie Martin, NSW Hükümeti Mimarı Cobden Parkes ve Eero Saarinen, Finlandiya asıllı Amerikalı mimar ve tasarımcı.

Dördünün en seçkini olan Saarinen, modernizmle iç içeydi. Charles ve Ray Eames ile birlikte çalışmıştı. Sidney Opera Binası için yapılan yarışma sırasında, mimarlık pratiği, modernist mimarinin dikdörtgen biçimlerinden betondan inşa edilmiş daha etkileyici biçimlere doğru ilerliyordu. Saarinen, Opera Binası yarışmasıyla aynı zamanda, en ünlü binası olacak olan New York, Queens’deki John F Kennedy Uluslararası Havaalanındaki TWA Yolcu Terminali’ni tasarlıyordu.

29 Ocak 1957’de Joseph Cahill, yarışmanın galibinin Hellebæk’ten henüz pek de tanınmayan 38 yaşındaki Dane Jørn Utzon’un olduğunu duyurdu.

Dört jüri üyesi raporlarında, “Bu çizimleri incelemeye tekrar tekrar geri döndük ve dünyanın en büyük binalarından biri haline gelebilecek bir Opera Binası konseptini sunduğuna ikna olduk” diye yazdı.

“Özgünlüğü nedeniyle, açıkça tartışmalı bir tasarım. Bununla birlikte, onun değerlerine kesinlikle ikna olduk.”

1950’lerin ortalarına gelindiğinde, modernizm ve Uluslararası Mimarlık Stili 30 yıldır yükselişteydi. Birinci Dünya Savaşı öncesi mimarinin dekoratif motiflerini ve süslemeciliğini reddeden modernist mimarlar, biçimden çok işlevi vurgulayarak bir binanın yapısını ortaya çıkarmayı tercih ediyorlardı. Sidney Opera Binası yarışmasına katılanların çoğu gibi, bu tür modernist binalar tipik olarak cam kutulara benziyordu.

Buna karşılık, Utzon’un tasarımı daha heykelsi ve dışavurumculuğu benimsiyordu. Yarışma girişleri arasında, binanın her açıdan görüntülenmesine izin verecek olan Bennelong Point’in liman tarafındaki ayarından tam olarak yararlanılması benzersizdi. Utzon’un tasarımlarının Sidney’de seçildiği yıl, Mies van Rohe’nin Seagram binası New York’ta yapım aşamasındaydı. 1958’de tamamlanan Seagram binası, hem modernist mimarinin doruk noktası hem de Utzon, Opera Binası’nın zamanının ne kadar ilerisinde olduğunun bir kanıtı olarak duruyor.

1918’de Kopenhag’da doğan Utzon, Birinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında büyüdü. Çatışmanın yol açtığı kesintiye rağmen, modernite 20. yüzyıl Avrupa’sının manzarasını yeniden şekillendirmeye başlıyordu.

Opera binası yarışmasına katıldığı 1956 yılına gelindiğinde Utzon, bu değişim döneminden doğan sanatsal, kültürel ve bilimsel devrimlerden büyük ölçüde miras almıştı.

Utzon 12 yaşındayken, ailesi 1930 Stockholm Uluslararası Sergisi’ne gitti ve bu deneyimle değiştiler. Modernizm şampiyonu Gunnar Asplund’un mimarisi onları derinden etkiledi.

1945’te Utzon, Gunnar Asplund’dan derinden ilham almış olan büyük Fin mimar Alvar Aalto ile kısa bir süre çalıştı.

Utzon daha sonra “Asplund, modern İskandinav mimarisinin babasıdır,” demişti.

“Tamamen işlevsel olmanın ötesine geçti ve binalarında harika bir rahatlık duygusu yarattı. Hatta binalarının her birine benzersiz bir kişilik kazandıran, binanın amacını açıkça ortaya koyan, binada yaşanan işlevi, yaşam tarzını, yaşam tarzını tamamen kapsayan ve ifade eden sembolik içerikler ekledi.”

1940’ların sonunda, Utzon’a Kuzey ve Güney Amerika’yı ziyaret etmesini sağlayan bir seyahat bursu verildi. Kuzeyde büyük Amerikalı ve göçmen mimarlar Frank Lloyd Wright, Mies van der Rohe ve tasarımcı Charles Eames ile ayrıca Sidney Opera Binası’nı tasarlama yarışmasının jüri üyelerinden biri olacak olan Eero Saarinen ile de tanıştı.

Güney Amerika’da Aztek ve Maya harabelerinden derinden etkilenmişti. Utzon, bu tapınakların insanları nasıl gündelik hayatlarının üzerinde, bulutların ve gökyüzünün altında tanrılarıyla iletişim kurabilecekleri aşkın bir platoya çıkaracağını hayal etti.

Tüm bu etkiler, Utzon’un Sidney Opera Binası tasarımlarını şekillendirecekti. Bina, zanaat geleneklerini ve antik mimariyi modernist düşünceyle birleştirme konusundaki ustalığını somutlaştırıyordu.

Utzon, Opera Binası yarışmasına girişini hazırlarken, manzarayı anlamak için Sidney Limanı’nın deniz haritalarını inceledi. Hellebaek’teki evinin yakınındaki Kronborg Kalesi’nden etkilendi ve Shakespeare’in Hamlet’inde Elsinore olarak ölümsüzleştirdi. Danimarka ve İsveç arasındaki boğazda bir burnun üzerinde duran bu Rönesans kalesi, dünyanın diğer ucundaki Bennelong Noktasını hayal ederken doğal bir referans noktası sağlayacaktı.

Girişler arasında benzersiz olan Utzon’un girişi, konser salonlarını yan yana yerleştirdi, kabuk şeklindeki çatıları Bennelong Burnu’nun ucundan çıkıntı yaparak Sidney’in kayalıklarını ve limanındaki yelkenleri çağrıştırıyordı. Hem yarışma yönergelerine hem de konuma heykelsi bir yanıttı ve eşsiz liman kenarı konumunun potansiyelini tam olarak gerçekleştirmede tek başınaydı.

Jürinin kazanan tasarımına olan güveninden ilham alan Utzon, hem dış hem de iç mekanlar için olağanüstü ve güzel tasarımlar ve çözümler sunarak “mükemmel bir bina” ideallerine sıkı sıkıya bağlı kaldı. Kendi etrafında orijinal özlemlerin inşası ve karakteri değişse bile, Utzon bu kurucu idealleri sürdürmek için çalışacaktı.

2 Mart 1959’da Sidney Opera Binası’nın inşaatına başlanan töreni izlemek için yağmur altında şemsiyeler altında toplanan bir kalabalık. Jørn Utzon, Sidney’e iki salonun eksenlerinin kesiştiği noktaya yerleştirilmiş bronz bir plaketle bir hafta önce gelmişti. NSW Başbakanı Joseph Cahill plaketi yerine vidaladı ve matkapla delme hemen başladı. Plaka bugün hala basamaklarda görülebiliyor.

Mühendislerin birinci aşamaya yaklaşımlarında iki büyük sorunla karşılaştılar.

İlk olarak, Bennelong Point’in jeolojisi, yarışma yönergeleri sırasında doğru bir şekilde araştırılmamıştı. Burnun, çevredeki arazi gibi Hawkesbury kumtaşı kütlesinden oluştuğu varsayılmıştı. Aslında, deniz suyunun nüfuz ettiği ve amaçlanan yapının ağırlığını taşımaya kesinlikle uygun olmayan gevşek alüvyon birikintilerinden oluşmuştu.

Her birinin çapı yaklaşık 1 metre olan yaklaşık 700 çelik kasalı beton şaft, sahanın çevresine ve kuzey yarısına kadar kazılmıştı. Sahanın orta kısmındaki dengesiz kayayı dolduran kütle beton temelleri. Bu hazırlık çalışması için bütçe ayrılmamıştı ve binayı, tahmini 3,5 milyon sterlinlik maliyetinin ötesinde uzun süreli taşmalara maruz bıraktı.

İkinci büyük sorun, çatının ağırlığıyla ilgiliydi. Çatının bağlantı noktaları bu aşamada ancak belli belirsiz fark edilebiliyordu; taşıyacakları yük bilinmiyordu.

İnşaat öncesi tasarım problemlerinin çözülmesi daha tedbirli bir yaklaşım olabilirdi. Ancak Başbakan Cahill, proje üzerindeki baskın bir acelesi olduğu için bu yolu seçmedi. Projenin bürokrasi veya siyasi muhalefet tarafından engelleneceğinden endişe duyuyordu. Cahill, tasarımın henüz tamamlanmamış kritik öğelerine rağmen projeye hız kazandırdı ve geri dönüşü olmayan bir ivme yarattı.

Mart 1959’dan itibaren, Podyum’un hayranlık uyandıran formu, Bennelong Burnu’ndaki muazzam inşaat alanından yükseldi, yavaş yavaş burnu dönüştürdü ve güney yarım küredeki en büyük beton yapı haline geldi.

Avustralyalı yazar Patrick White, inşaat alanını Antik Yunanistan’daki Miken harabelerini çağrıştırıyor olarak tanımladı. Birinci Aşama, programın iki yıl gerisinde ve inşaat başladıktan yaklaşık beş yıl sonra, Şubat 1963’te tamamlandı. Yine de Sydneysiders, kültür adına devam eden tasarım ve mühendisliğin inanılmaz başarısını kavramaya başladı.

Aşama 1’in tasarımındaki en dikkate değer teknik özellik, Anıtsal Basamakların altında görülebilen, yaklaşık 49 m uzunluğundaki tek açıklıklı beton kirişlerdi. Utzon’un sunum eskizleri, Anıtsal Basamakların altındaki Yolcu Salonu alanının yukarıdaki yapının ağırlığını desteklemek için bir tür sütun dizisi gerektireceğini öne sürdü. Projenin mühendisi Ove Arup bu detayı görünce kolonlara olan ihtiyacı reddetti ve bunun yerine artık meşhur olan Yolcu Salonu kirişlerinin dalgalı şeklini önerdi.

Kirişler, son tasarımlarında, gerilim anlarını o kadar başarılı bir şekilde dağıttı ki, ek bir dikey desteğe gerek kalmadı. Tonozlu kemerlerin hemen altında biten giriş katlarına kadar devam eden Anıtsal Merdivenlerin alt tarafına güzel ve dramatik bir form sağladılar.

Kirişlerin şekli, enine kesitte görüldüğünde, en iyi büyük harflerin U’dan T’ye, V’ye ve tekrar geriye doğru ilerlemesi olarak tanımlanır. Ortaya çıkan güçlü, zarif form, Utzon’u çok heyecanlandırdı ve bundan böyle Sidney Opera Binası’nın bitmiş tasarımına yaptığı katkılardan dolayı onları “Ove’un icadı” olarak adlandırdı.

Burada, Sidney Opera Binası’nın tamamen Utzon’un tasarımına ve teknik özelliklerine göre tamamlanan iki iç alanından biri olan Utzon Odası’nda resmedilen kirişlerin biçimi hâkim. Bu, mimar tarafından bitmiş binaya ne kadar değerli bir katkı olarak görüldüğünün bir yansımasıdır. Yolcu Salonu kirişleri, daha sonra yabancılaşmalarına rağmen Jørn Utzon ve Ove Arup arasındaki yakın ilişkinin kalıcılığını da temsil ediyor.

Sidney’de podyum inşaatı başladığında, Jørn Utzon ve Hallebaek’teki mimar ekibi, Opera Binası’nın kabuk şeklindeki çatısının nasıl inşa edileceğini araştırdı. 1958 ile 1962 arasında, Sidney Opera Binası’nın çatı tasarımı, Utzon ve ekibinin kabukların nihai şeklini elde etmek için parabolik, elipsoid ve son olarak küresel geometriyi takip etmesiyle çeşitli yinelemelerle gelişti. Sidney Opera Binası’nın kabuklarının formunun bir kürenin yüzeyinden türetilebileceğinin nihai olarak anlaşılması, 20. yüzyıl mimarisinde bir dönüm noktası oldu.

1958’de Arup & Partners mühendisleri, kabukların nasıl inşa edileceğini anlamak için matematiksel bir ifade gerektiğini biliyordu. Mimar Jørn Utzon, çatının eğrilerini belirlemek için plastik bir cetvel ve basit çizimlerle istediği eğrileri gösterdi.

Ancak zamanla binanın tasarımı Utzon’un yarışma çizimlerinden uzaklaştı. Mart 1958’de New South Wales Hükümeti’ne sunulan “Kırmızı Kitap”, yeni eğrileri detaylandırarak çatının mahya profillerini daha yüksek ve sivri hale getirdi. Bu şekilde sahne kuleleri ve oditoryumlar için daha fazla iç hacim sağlandı. Ancak Kırmızı Kitap’ta yer alan çizimler yapısal olarak güçsüz ve çatının ayaklarının yakınında zorlu kıvrımlar vardı. Kabuklar farklıydı ve tanımlayıcı bir geometri eksikliği, kalıbın yeniden kullanılmasını imkânsız kılacak ve maliyetleri artıracaktı.

Zaman ilerledikçe, çözüme yönelik baskı arttı. 1961’in sonlarında Utzon’un plastik cetvelini bir masanın üzerine bükmesinin ardından üç yıl geçmişti ve hala uygun bir çözüm bulunamamıştı. NSW hükümeti başka bir mühendislik firmasının düşünülmesini önerse de, Utzon Arup ile çalışmaya devam etmeye karar verdi. En sonunda Utzon’un kendi çözümü ortaya çıktı.

Utzon’un “Küresel Çözüm” olarak adlandırdığı bu yaklaşım, kabukları basit küresel parçalar kullanarak ifade etmeyi içeriyordu. Bu sayede kabuklar tekrar eden geometrik formlara dönüştürülebilirdi. Utzon’un farkındalığı, büyük bir modelde kabukları istifleyerek geldi. Benzerlikler göz önüne alındığında, her bir kabuğun bir kürenin düzlemi gibi türetilmiş olabileceği fikri ortaya çıktı.

Bu yaklaşımın avantajı, tekdüze bir döşeme deseni elde edilebilmesiydi. Bu, binanın tonozlu kemerlerinden çatının kaplamasına kadar tüm özelliklerini bir araya getiren bir çözüm sağladı. Aynı zamanda tasarım ve mühendislik arasındaki kaynaşmanın zamansız bir ifadesiydi.

Utzon, bu yaklaşımı Ocak 1962’de “Sarı Kitap” olarak adlandırdığı belgeyle sundu. Bu belge, kabukların detaylarını içeriyor ve çatının şeklini gerçekleştirmek için kullanılan küresel geometrinin ilkelerini açıklıyordu.

Utzon, binanın kabuğunun Sidney Limanı’nın koyu mavisi ve Avustralya göğünün berrak mavisi ile tezat oluşturmasını istemişti. Kaplamaların parlak olması, ancak parlamaya neden olacak kadar ayna gibi olmaması gerekiyordu. Utzon tam olarak istediğini Japonya’da buldu; kildeki tanecikli bir dokudan kaynaklanan ince bir kabalığa sahip seramik kaseler.

İsveçli Höganäs’ın üç yıllık çalışması, Utzon’un Sydney Tile olarak bilinen, 120 mm’lik kare, küçük bir yüzde kırma taş içeren kilden yaptığı etkiyi yarattı. Kabukları kaplamak için gereken 4.228 kiremit köşeli çift ayraç, Anıtsal Merdivenler altında kurulan bir fabrikada üretildi. Fayanslar, her biri çatının eğrisine uyacak şekilde şekillendirilmiş bir tabana sahip 26 şerit şeklindeki yataklardan birine yüzü aşağı bakacak şekilde yerleştirildi.

2002’de yayınlanan Tasarım İlkelerinde Jørn Utzon, karoların binada önemli bir öğe olduğunu belirtiyordu. “Liman ortamındaki bu kadar büyük, beyaz bir heykelin, yıl boyunca gün doğumundan gün batımına kadar değişen tüm ışıklarıyla gökyüzünü yakalaması ve yansıtması önemlidir.”

İkinci aşama olarak bilinen çatı inşası 1963’te başladı ve üç yıl sürdü. Ancak, binanın montajı sırasında Jørn Utzon ile New South Wales Hükümeti arasındaki ilişkiler bozuldu. Politikacılar, montaj maliyetleri konusunda endişelenmeye başladı ve bazıları bu sorunları siyasi avantajlarına dönüştürmeye çalıştı. Utzon, projenin kontrolünü elinde tutmak için ısrarcı oldu. Tonozlu yelkenler şekillenirken, Bennelong Burnu siyaset, pragmatizm ve mükemmeliyet arayışının bir savaş alanına dönüştü. Sonunda bir taraf diğerine boyun eğmek zorunda kaldı.

1962’de işler Utzon için zorlaşmaya başladı. Küresel Çözüm kabul edildi, ancak projenin maliyeti artıyordu. 1962’nin ortalarında tahmini maliyet 13,7 milyon pounda yükseldi. Bayındırlık Bakanı Norman Ryan, Utzon’un denetimini hızlandırdı. 1963’te hükümet, ana salondaki oturma düzenini değiştirme talimatı verince Utzon’un üzerindeki baskı arttı.

Ove Arup’un emekli olmasıyla sorumluluk Michael Lewis’e geçti. 1964’te Lewis, Utzon’un Üçüncü Aşama’da inşa edilecek iç mekanlar için gereken büyük hacimli çizimleri sağlamasının zor olacağına dair endişelerini dile getirdi. Utzon’un prototipler yapmadan çizim sağlayamayacağını söylemesi üzerine gerilim arttı.

1965’te hükümet değişti. Davis Hughes liderliğindeki yeni hükümet, Utzon’un rolünü sınırlamaya başladı. Utzon’un istifasının ardından inşaat devam etti. Utzon’un istifası geniş çapta protestolara neden oldu. İnşaat devam ederken Utzon’un geri dönmesi beklenmedi. Utzon’un geri dönüşü mümkün olmadı. 1966’da ailesiyle birlikte Avustralya’dan ayrıldı ve projeyi tamamlamadı. Utzon’un idealleri gerçekleşmemiş olarak kaldı ve binanın tamamlanmasını göremedi.

Utzon, Bayındırlık Bakanı tarafından kendi görüşüne göre istifaya zorlandı. Hükümet, projenin devam edeceğine dair güvenceler istedi, ancak bu olay Arup’u derinden etkiledi. Arup, profesyonel idealler ve kişisel davranışlar arasında karmaşık bir çatışmaya sürüklendi.

Bir süredir büyüyen ayrılık, sonunda iki arkadaşı ve üst düzey meslektaşları arasında kalıcı bir uzaklaşmaya yol açtı. Yıllar sonra, yapı mühendisi Povl Ahm, her iki adamın da ortak arkadaşı olan Arup’u Hellebæk’e götürdü. Utzon’u ziyaret etti, ancak Utzon, Arup’u görmeyi reddetti.

İki adam 1978’de son kez Londra’da bir araya geldi. Bu buluşmada el sıkıştılar ve birkaç kelime konuştular, ancak görüşme kısa sürdü ve kayıp duygusuyla karakterize edildi. Bu olay, Utzon ve Arup arasındaki derin çatışmayı ve sonradan yaşanan uzaklaşmayı yansıtıyor.

Peter Hall, genç ve parlak bir Avustralyalı mimar olarak, Sidney Opera Binası’nın tamamlanmasını üstlenen tasarım mimarı oldu. Eğitimini Sidney Üniversitesi’nde tamamladıktan sonra prestijli Cranbrook Okulu’nda burslu öğrenci olarak yetişti. Avrupa’da geçirdiği bir yıl boyunca Jørn Utzon’u ziyaret etme fırsatı buldu, bu deneyim onun gelecekteki Opera Binası görevine hazırlığını artırdı.

Hall, Bayındırlık Bakanlığı’nda çalıştıktan sonra Sidney Üniversitesi’ndeki Goldstein College yemek salonunun tasarımına yardım etti ve Sulman Madalyası kazandı. Utzon’un Opera Binası projesinden çekilmesinin ardından Bayındırlık Bakanlığı tarafından Sidney Opera Binası’nı tamamlama görevi teklif edildi.

Utzon’un projeden ayrılmasının ardından, Hall ve ortakları Sidney Opera Binası’nın Üçüncü Aşaması’nın iç mekanlarının tasarımını üstlendi. Fuaye alanlarının ve iç mekanların tasarımında hem Utzon’un özgün estetik vizyonunu hem de Hall’un kendi tasarım yaklaşımını bir araya getirdi.

Hall, aynı zamanda konser salonunun tasarımında da büyük bir rol oynadı. Başlangıçta çift amaçlı tasarım yerine sadece senfonik konserler için özel bir tasarım yapılmasını önerdi. Bu öneri, Sidney Senfoni Orkestrası’nın gereksinimleri ve kamuoyunun talepleriyle desteklendi. Bu değişiklikler, Opera Binası’nın tasarımında önemli yansımalar yarattı.

Hall ve ekibi, Opera Binası’nın çevreleyen cam duvarlarının teknik ve estetik zorluklarını ustalıkla çözdü. Aynı zamanda fuayelerin liman manzarasıyla uyumlu hale getirilmesi için yoğun çalışmalar yaptılar.

1973’te Sidney Opera Binası’nın açılışından sonra bile, Hall ve ekibi eleştirilere maruz kaldı. Ancak 1980’lerde, Hall Opera Binası’nın restore edilmesi ve orijinal tasarımına uygun olarak yeniden düzenlenmesi çalışmalarına katıldı. Bu süreçte, Avustralya Kraliyet Mimarlar Enstitüsü tarafından Opera Binası’nın tamamlanmasına katkıları nedeniyle ödül aldı.